白河县发生山体崩塌已致3人遇难 包含2名幼儿
Ислам философиясы — ислам цивилизациясынын алкагында пайда болгон жана ?н?кк?н, диний к?з караш менен акыл-эстик ой ж?г?рт??н? айкалыштырган философиялык салт. Бул философия Исламдын алтын доорунда, ?зг?ч? IX-X кылымдарда, халифа аль-Мамундун доорундагы котормочулук кыймылынан кийин грек философиясынын таасири астында г?лд?п ?н?кк?н.
Ислам философиясы болмуш, тааным, ахлак жана метафизика сыяктуу ар т?рд?? маселелерди камтыйт. Мусулман философтору диний тексттер менен акыл-эсти шайкеш келтир??г? аракет кылышкан. Бул тармакка зор салым кошкон э? к?р?н?кт?? философтордун катарына аль-Кинди, аль-Фараби, Ибн Сина, аль-Газали жана Ибн Рушд кирет. Алардын эмгектери кийинчерээк Батыш ой-ж?г?рт??с?н? жана Европанын кайра жаралуу дооруна тере? таасирин тийгизген.
Ислам философиясы ?з?н?н байлыгы жана ар т?рд??л?г? менен айырмаланат. Ал мутазилиттер, ашариттер, шиит философтору, Ихван ас-Сафа, суфийлер сыяктуу ар кандай ой-пикир мектептерин камтыйт. Анын негизги натыйжаларынын бири – диний ишенимдерди акыл-эс жана философиялык далилдер менен бекемд??н? максат кылган Калам илиминин ?н?г?ш? болгон[1].
Жалпы баяндама
т?з?т??Алгачкы ислам философиясы II-хижрий кылымда (IX к.) аль-Кинди менен башталып, VI-хижрий кылымдын аягында (XII к.) Ибн Рушд менен аяктаган. Бул мезгил негизинен Исламдын алтын доору деп аталган доорго дал келет. Ибн Рушддун к?з? ?тк?нд?н кийин, ислам философиясынын "араб перипатетикалык мектеби" деп аталган ?зг?ч? бир багыты аяктап, Андалусия жана Т?нд?к Африка сыяктуу батыш ислам ?лк?л?р?нд? философиялык ишмерд??л?к бир кыйла баса?даган.
Бирок, ислам философиясы чыгыш ислам ?лк?л?р?нд?, айрыкча Сефевий Иранында, Осмон империясында жана Могол империясында узак убакыт бою ?н?г??с?н уланткан. Ал жерлерде Авиценнизм, Аверроизм, Ишракия (нурдануу) философиясы, суфийлик философия жана Асфахан мектеби сыяктуу бир нече философиялык мектептер г?лд?г?н.
Ибн Халдун ?з?н?н "Мукаддима" эмгегинде тарых философиясына маанил?? салым кошкон. XIX-XX кылымдардагы араб кайра жаралуусу ("Нахда") мезгилинде ислам философиясына болгон кызыгуу кайрадан жанданып, б?г?нк? к?нг? чейин уланууда. Ислам философиясы христиандык Европага зор таасир этип, араб философиялык тексттеринин латын тилине которулушу "орто кылымдардагы латын д?йн?с?нд?г? дээрлик бардык философиялык дисциплиналардын трансформациясына алып келген"[2].
"Фалсафа" жана "Хикма" т?ш?н?кт?р?
т?з?т??"Философия" с?з?н? э? жакын исламдык термин – бул "хикма" (даанышмандык). Бул с?з Куран жана С?нн?т сыяктуу негизги ислам тексттеринде колдонулат. Ошондуктан к?пт?г?н мусулман философтору "хикма" с?з?н "фалсафанын" синоними катары колдонушкан. "Философия" с?з? грек тилинен келип чыккан: "philein" – "с?й??" жана "sophia" – "даанышмандык", демек, "философ" – "даанышмандыкты с?й??ч?" дегенди билдирет[3].
Мусулман философтору философияга ар кандай аныктамаларды беришкен. Мисалы, аль-Кинди мындай деген: Калып:Cquote Бирок, ислам цивилизациясынын контекстинде "фалсафа" термини негизинен грек философиясынын таасири астында калыптанган агымдарга карата колдонулуп калган. Ал эми "ислам философиясы" деп жалпы д?йн? тааным жана жашоонун ма?ызын изилд?? ж?н?нд? с?з кылганда, ага башка аталыштар менен белгил?? болгон мектептерди да кошуу зарыл. Алардын э? негизгилери – Калам илими жана Усул аль-фикх.
Калыптануусуна таасир эткен булактар
т?з?т??Классикалык же алгачкы ислам философиясынын негизги булактары – бул Ислам дининин ?з? (айрыкча, Курандан алынган жана чечмеленген идеялар) жана алгачкы мусулмандар басып алуулардын натыйжасында мурастап калган грек философиясы. Мындан тышкары, исламга чейинки индиялык жана перс философиялары да ?з таасирин тийгизген. Алгачкы философиялык талкуулардын к?б? грек философиясы аркылуу чагылдырылган акыл-эс менен динди шайкеш келтир??г? багытталган.
Ислам философиясынын негизги мектептери жана агымдары
т?з?т??Калам илими жана Мутазилиттер
т?з?т??Калам илими негизинен ислам теологиясынын маселелерин изилд?? менен алектенген. Анын негизги максаты – мусулманды салттуу ишенимден (таклид) бекем ишенимге (якын) жеткир?? жана исламдын негиздерин акылга сыярлык далилдер менен бекемд?? болчу. Калам илиминин пайда болушуна манихейчилик, зороастризм сыяктуу байыркы диндер менен болгон интеллектуалдык кагылышуулар себеп болгон.
Мутазилиттер – бул ислам доктринасын катуу рационализм менен чечмел??г? аракет кылган алгачкы мектептердин бири. Алар тагдыр маселесинде адамдын эркиндигин жакташып, катуу фатализмге каршы чыгышкан.
Фалсафа жана перипатетикалык мектеп
т?з?т??Фалсафа – бул аристотелдик жана неоплатондук философиянын таасири астында ?н?кк?н багыт. Анын ?к?лд?р? грек логикасын жана метафизикасын исламдык д?йн? тааным менен айкалыштырууга умтулушкан.
- Аль-Кинди (801–873) – "арабдардын философу" деп аталган алгачкы мусулман ойчулу. Ал грек философиясын ислам ишеними менен шайкеш келтир??г? аракет кылган.
- Аль-Фараби (872–950) – "Экинчи мугалим" (Аристотелден кийинки) деген наамга ээ болгон. Ал логика, метафизика жана саясат философиясы боюнча маанил?? эмгектерди жаратып, Платондун "идеалдуу мамлекет" идеясын исламдык контекстте караган.
- Ибн Сина (980–1037) – ислам философиясын системалаштырып, Авиценнизм деп аталган ?з?нч? бир мектепти негиздеген. Анын болмуш менен ма?ызды айырмалоосу орто кылымдардагы философияга зор таасир эткен.
- Ибн Рушд (1126–1198) – Аристотелдин эмгектерине жазган комментарийлери менен белгил??. Ал аль-Газалинин "Философторду т?г?нд??" эмгегине каршы "Т?г?нд??н? т?г?нд??" китебин жазып, философияны жактап чыккан.
Исмаилизм жана "Ихван ас-Сафа"
т?з?т??Исмаилиттердин философиясы неоплатонизмдин жана гностицизмдин таасиринде ?н?кк?н. Алар диний тексттердин "тышкы" (захир) маанисинен сырткары, "ички" (батын) мааниси бар деп эсептешкен. X кылымда Басра шаарында пайда болгон Ихван ас-Сафа (Тазалыктын бир туугандары) жашыруун коому да ушул агымга жакын болгон. Алар илимдин, математиканын жана философиянын бардык тармактарын камтыган 52 трактаттан турган "Энциклопедияны" жазышкан.
Тарых философиясы (Ибн Халдун)
т?з?т??XIV кылымдагы араб аалымы Ибн Халдун тарых философиясынын жана социологиянын негизд??ч?л?р?н?н бири болуп эсептелет. Ал ?з?н?н атактуу Мукаддима эмгегинде коомдордун ?н?г?? жана кыйроо мыйзамдарын, мамлекеттин, пропаганданын жана системалык жа?ылыштыктын тарыхтагы ролун биринчилерден болуп талдап чыккан.
Европага тийгизген таасири
т?з?т??Мусулман философторунун эмгектери латын тилине которулуп, Европанын интеллектуалдык турмушуна зор таасир эткен. Айрыкча Ибн Синанын медицина жана философия боюнча эмгектери, Ибн Рушддун Аристотелге жазган комментарийлери орто кылымдардагы схоластикалык философиянын ?н?г?ш?н? т?ртк? болгон. Бул котормолор Европанын университеттеринде к?п кылымдар бою негизги окуу куралдары катары колдонулуп, Кайра жаралуу дооруна жол ачкан.
Колдонулган адабияттар
т?з?т??- ↑ Don't Blame It on al-Ghazali (2013).
- ↑ Dag Nikolaus Hasse (2014). "Influence of Arabic and Islamic Philosophy on the Latin West". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Retrieved 2025-08-07.
- ↑ Кара?ыз: Яхья Хувайди: "Философияга кириш??", 22-б.